Çayna, Çayna, Çaynaaa! Çayna?

1989’daki Tiananmen  Ayaklanması’yla ayar verilen Çin, Batı’nın “kapılarını aç ve rahatla” teklifine bir süre sonra olumlu karşılık verdi. Ama demir perdeler tamamen kalkmamış, sadece aralanmıştı. Çin Komunist Partisi (ÇKP) belli ki bu açılım için ciddi bir hazırlık yapmış.

Tahtası Çin toprakları ve taşları Çin halkı olan bir satranç maçı böylece başlamış oldu. Batı bu tür stratejik oyunlarda gayet mahirdir. Ama ÇKP de hiç boş olmadığını gösterdi. Üstelik oyuna ev sahipliği yapmak vasıtasıyla büyük bir avantaja sahipti. Şimdi bu açılım sürecinde neler yaşandığına bir göz atalım.

Çin’in yabancı sermayeye kapılarını açmasıyla paldır küldür bir yatırım hamlesi olmadı. Tedrici olarak gelen sermaye, daha çok sanayi ve teknoloji yatırımları yaptığından Çinliler bu süreçte hızlı bir şekilde bilgi ve teknoloji transferi yaparak kendi sanayisini de güçlendirdi. Sadece teknik bilgi değil aynı zamanda ticari örgütlenme ve pazarlama yöntemlerini de taklit ederek dünyanın serbest piyasasında boy göstermeye başladılar. Önceleri kalitesi ve fiyatı düşük ürünlerle kendilerine yer açtılar. Belki zengin coğrafyalarda şansları yoktu. Ama ürettikleri mallar orta ve düşük gelirli ülkelerde çok rağbet gördü. Bu süreçte Türkiye dahil pek çok ülkenin sanayi kuruluşları bu ürünlerle rekabet etmekte zorlanıp zayıfladı.

Bu ilelebet böyle gitmeyecek elbette. Çünkü ticaret hacmi ve kazancı yükselen Çin’in refah seviyesi de yavaş yavaş yükseliyor. Piyasada kendisine çok büyük avantaj sağlayan ucuz işgücü dinamiği zamanla zayıfladı ve zayıflamaya devam edecek. Ayrıca Çin’in diğer büyük kozu olan sübvanse edilmiş hammadde stokları da yavaş yavaş azalacak ve mecburen fiyat artırımına gidilecek. Yani ucuz Çin mallarıyla uzun süre devam edemeyeceklerdi. ÇKP bunun farkında olduğundan insan ve şirketlerini artık ucuz işgücü ve hammaddeyle rekabet etmek yerine, ürünlerine katma değer oluşturup orta ve üst sınıf mallar üretmeye yöneltti. Daha şimdiden bazı sektörlerin birinci klasman ürünlerinde ciddi pazar payı kapmayı da başardılar.

Çin devletinin ÇKP üzerinden uygulamaya sürdüğü derin aklı Batı’nın beklentilerini boşa çıkarmış gibi görünüyor. Çin halkı arasında yaygınlaşan refah ve özgürlükler üzerinden demokratik arayışlar oluşacağını düşünen Batı, hem Çin’in ucuz işgücünü sömürme hem de bu yolla rejim ihracatı yapma hedefiyle yola çıkmıştı. Çin’de beklenen çözülme olmadı. Demokratik ortamlardaki enstrümanları kullanma geleneği ve becerisi üst seviyede olan Batı’ya ÇKP bu fırsatı vermedi. Halihazırda refah seviyesi artmış, şehirleri modernleşmiş, altyapı yatırımları giderek artan, sanayisi güçlenmiş, teknolojisi gelişmiş bir Çin’le karşı karşıyayız. Ama halkı üzerinde kurduğu mutlak hakimiyetten de zerre kadar taviz vermediler.

Çin’in ilk bakışta Batı’nın kültürel hegemonyasından etkilendiğini düşünebilirsiniz. Alışveriş yoğunluğu artmış, eğlence sektörü açılımlar yapmış durumda. Çinliler kendi otantik isimlerinin yanına bir de Batı orijinli isimler eklediler. Lüks ürünlerin kullanımı arttı. Yurt dışına eğitim, ticaret için ya da turistik maksatlı giden yüz binlerce Çinli mevcut. Giyim kuşam şekilleri değişti. Bütün bunlar Batı yaşam tarzına kültürel bir teslim oluş değil midir? Bunun birkaç sebeple düşünüldüğü gibi olmadığını gözlemleyebiliriz.

Kültürel karşılaşmalarda mutlaka karşılıklı alışverişler olur. Bu durdurulabilecek bir dinamik değildir. Karşı kültürde bulunan ve fakat sizin kültürel kodlarınızı zedelemeyecek, aynı zamanda yaşam konforu, pratiklik sunacak ögeler kolayca sizin kültürünüze nüfuz edebilir, aynı risk karşı kültür için de geçerlidir. Çin devleti de bu kadar kültürel değişimi makul görecektir. Fakat biraz önce saydıklarımız kabul edilebilir seviyeyi aşmış görünüyor. Bunun da bir sebebi var.

 Sitede yayınlanan yazılardan haberdar olmak için lütfen abone olunuz.

Güneş balçıkla sıvanmaz. Ne kadar inkar edersek edelim, ne kadar zorumuza giderse gitsin İngilizce lisanının evrensel dil, Batı kültürünün de dominant medeniyet olduğunu kabul etmemiz lazım. Yani küresel hedefleriniz varsa mevcut kültürel vasıtaları yok sayarak bir yere varamazsınız. Mesela ÇKP pekala vatandaşına Batı kökenli isim kullanmalarını yasaklayabilirdi ve bunu etkin bir şekilde denetleyebilecek iktidar gücü de var. Ama global iletişimde elini güçlendirdiğini bildiğinden seslerini çıkarmıyorlar. Belki de bu uygulamayı el altından kendileri yürürlüğe koydular. Benim tahminim Çin dünyada kültürel kodlara etkin bir şekilde temas edebileceği seviyeye gelene kadar bu tür uygulamalara mahal verecektir.

Çin’in vatandaşları üzerinde çok güçlü bir denetleme ve takip sistemi mevcut. Pandemi sırasında gündeme gelen elektronik Big Brother sistemi Çinllerin aldığı nefesi bile takip altına almış görünüyor. Ama benim asıl vurgulamak istediğim otorite yurt dışına çıkan Çinlileri hizaya getiriş şekli. Bilirsiniz eskiden bir sebeple yurt dışına çıkan Demirperde ülkesi vatandaşları fırsatını yakalayabilirse iltica talebinde bulunur ve ülkelerine geri dönmezlerdi. Hatta bu yüzden yurt dışına çıkan grupların refakatine mutlaka istihbarat ajanları verilirdi. Zaten sınırlı sayıda yurt dışı çıkışı olurdu. Ama şimdi eğitim, turizm, ticaret veya diplomasi maksatlı yurt dışı ziyaretlerinde Çinliler ellerini kollarını sallayarak geziyorlar. Yoğun asimilasyon baskısı altındaki Uygurlar hariç bir kişi bile Batı’dan iltica talebinde bulunmuyor. Bunun önemli bir sebebi Çin’in eskisi kadar boğucu bir ülke olmaması (Doğu Türkistan hariç). İkincisi de iltica talebinde bulunanların Çin’de bıraktıkları gerek mal varlıklarının gerekse yakınlarının başına neler gelebileceğiyle ilgili bir tahminlerinin var olması.

1997 yılında Hong Kong’u bir asırlık İngiliz yönetiminden devralan ÇKP burada da stratejik aklını devreye soktu. Hong Kong’un gelir seviyesi ile Çin’in kalan kısmı arasında uçurum vardı. Ayrıca Hong Kong’da yerleşmiş İngiliz yaşam formu ve kültürü mevcuttu. Doğrudan entegre yerine Hong Kong’a tanıdığı özel bir statüyle bölgeyi Çin ana karasıyla yarı geçirgen halde tuttu. Muhtemelen ilerleyen dönemlerde tam entegrasyon sağlanacaktır.

Bütün bu örnekleri ÇKP’nin 21. yy’da Çin’e çizdiği vizyonu ne kadar ince eleyip sık dokuduktan sonra belirlediğini anlatabilmek için verdim. Yazının ilk bölümünde vurguladığım aklı ve otoritesi güçlü yönetimlerin yeni dönemde ülkelerine güçlü bir ivme kazandıracağına dair iddiama Çin iyi bir örnek.

Buradan hareketle Çin’in 21. asrın ikinci yarısından itibaren dünyada önce ekonomik, ardından askeri ve akabinde kültürel üstünlük kuracağını kestirmek zor değil. Tabi işin en zor kısmı psikolojik kültürel üstünlüğü ele almak. Çin şu anda daha çok Batı’nın kültürel kodlarını benimsemiş görünse de belirli bir eşiği geçtikten sonra kendi kurallarını dayatmaya başlayacaktır. Coğrafi ve tarihsel şansının yardımıyla kültürünü büyük oranda diri ve bozulmadan tutmayı başaran Çin’in vatandaşları arasında buna bağlı olarak güçlü bir milli şuur da mevcut.

Tam burada yaklaşık üç asırdır dünyanın efendisi olan Batı medeniyetiyle, beklenen yeni efendi Çin medeniyetinin bizim açımızdan ne anlam ifade ettiğini anlamaya çalışalım. Gençlik yıllarımdan beri ekonomik ve kültürel Batı emperyalizmi ruhumu daraltır ve bir ömrü buna karşı direnerek geçirdim desem yeridir. Ama şimdiden o nefret ettiğimiz Batı’yı mumla arayacağımızı söyleyebilirim.

Çin’de uzun süre geçiren arkadaşlarımızdan Çin insanının karakteriyle ilgili bol bol ikiyüzlü, sinsi ve kaypak yorumlarını dinledik. Eski Türk kaynaklarında da benzer değerlendirmeler olduğunu biliyoruz. Diyeceksiniz ki “Batı insanı farklı mı ki?” Evet, Batı’nın devlet etiğinde çok farklı olmadığını söyleyebiliriz. Ancak insan ortalaması nispeten daha düzgün. Dolayısıyla Batı, kendi insanından yükselebilecek tepkilere binaen sömürü enstrümanlarını belli oranda insani hassasiyetlerle kontrol etmek gibi bir düzenleyici mekanizmaya sahip. Yine yapacağını yapıyor ama en azından uyuşturarak kolunuzu koparıyor.

Batı’da burjuvanın 5-10 asırlık bir mücadele geçmişi ve güçlü bir aklı var. Bu sayede devletlerin gerek iç gerekse dış siyasetteki kararlarında çok ciddi etkileri var. Hatta kimi politik düşünürlere göre Batı’da devletlerin esas varoluş sebebi şirketlerin çıkarlarını korumak. Son dönem atılımdan sonra Çin’in dünyada en çok milyonere sahip ülke olması sizi yanıltmasın. Çin’de sermaye tamamen devletin hazırladığı ortam ve yönettiği dinamiklerle palazlanabildi. Çin devleti, Batı’daki gibi güçlü bir başkaldırı geleneği olmayan ve kendi ellerinde büyüttüğü Çin burjuvazisini başıboş bırakır mı sanıyorsunuz. Sıradan vatandaşlarının bile attığı her adımı takip eden ÇKP sermaye hareketlerini milimi milimine kontrol ediyordur emin olun. Bu bağlamda Batı’daki gibi devlet politikaları üzerinde tesiri olan bir sermayeden bahsedemeyiz. Bilakis bugün şahıslara veya şirketlere aitmiş gibi görünen bütün ekonomik birikimler topyekün Çin devletinin himayesi ve kontrolünde.

Çin’in dünya üzerinde egemen olmasının hiçbir şey olmasa bile paradigma değişiminden dolayı sancılı bir geçiş süreci olacak. Dünyanın en kolay dillerinden İngilizce’yi bile öğrenirken göbeği çatlayan gençlerimizin, gerek alfabetik gerek gramatik içeriğiyle en zor lisanlardan olan Çince’yle boğuşacak olması gibi somut zorlukları bir kenara bırakalım. Esas Çin devletinin kafa yapısına nasıl alışacağız veya tahammül edeceğiz onu düşünelim.

Vahşi yemek kültürüne, acımasız bir tarihi geçmişe, yüksek şovenist duygulara sahip bir milletin güç eline geçtiğinde nasıl zalimleşebileceğini hayal edebiliyor musunuz? Batı’da devleti kısmen dengeleyen veya frenleyen vatandaş hassasiyetleri Çin için geçerli değil. Üstelik ülkenin bütün ekonomik, kültürel hasılasını tek merkezden yönetebilecek ve gerektiğinde kullanabilecek bir devlet.

Hasılı Çin sazı eline aldığında hangi şarkıyı isterse onu çalacaktır. Şimdilerde piyasalarda yumuşak güçle boy gösterdiğine bakmayın. Zamanı geldiğinde demir yumruğunu tıpkı kendi vatandaşlarının tepesine indirdiği gibi üçüncü dünya ülkelerine de indirmekten imtina etmeyecektir. Çatalla yemek yemeye, kravat takmaya kültürel asimilasyonla tatlı tatlı alıştık. Ama ileride çubuk (chopstick) kullanmamız veya kimono giymemiz için kafamıza silah dayayabilirler.

Çin beni fazlasıyla ürkütüyor. Beni ürküten başka bir şey de zamanla Çin tehlikesini frenleyebilmek adına, ömür boyu küfür ve nefretle saldırdığımız Batı dünyasına destek vermek zorunda kalmak. Koca bir hayatı adadığınınız felsefenizin bu kadar çelişik bir dönüşe maruz kalması sizce de ruhsal açıdan ürkütücü değil mi?

Önceki bölüme dönmek için tıklayınız.

-----------------------------

İlginizi çekebilecek diğer yazılar:

• O Ağacın Altı

• Muharrik Muterifler

• Devletin Bekası